مفهوم غزل در شعر و ادب پارسی
اولین سوالی که ممکن است به ذهن مخاطب خطور کند ، این است که واقعا غزل چیست؟ و اما پاسخ اینکه ، غزل در ادب فارسی به قالبی از شعر سنتی فارسی می‌گویند. در قالب غزل که معمولاً بین ۴ تا ۱۲ بیت دارد، مصراع اول بیت نخست با مصراع‌های زوج هم قافیه است. موضوع اصلی غزل بیان عواطف و احساسات، ذکر زیبایی و کمال معشوق و شکوه از روزگار است. بیت‌های غزل فارسی از لحاظ مضمون دارای استقلال‌اند. در آخرین بیت غزل، شاعر نام شعری یا تخلص خود را می‌آورد و بهترین بیت آن را شاه بیت یا بیت الغزل می‌گویند.
انواع غزل شعر و ادب پارسی
غزل فقط یک نمونه یا قالب از شعر فارسی نیست ، بلکه غزل خود گونه های متفاوت و دسته بندی های متفاوتی به شرح ذیل دارد:
1. غزل عاشقانه: انوری این نوع را جانی تازه بخشید و سعدی آن را به کمال رساند؛ و در دوران معاصر حسین منزوی چهره شاخص غزل عاشقانه است.
2. غزل عارفانه: سنایی غزنوی غزل عارفانه را شکل داد. عطار نیشابوری، مولوی بلخی، فخرالدین عراقی غزل عرفانی را رشد و تکامل بخشیدند. اوج غزل عارفانه در کار مولانا است؛ و شاخص‌ترین چهرهٔ غزل عرفانی سده‌های اخیر وحدت کرمانشاهی در عصر مشروطه است.
3. غزل تلفیقی: در سده هفت و هشت هجری جریانی پدیدار شد که معانی و مضامین عارفانه و عاشقانه را در هم آمیخت. غزل اوحدی مراغه‌ای، خواجوی کرمانی، عماد فقیه کرمانی، سلمان ساوجی و کامل‌ترین نوع غزل در شعر حافظ است. حافظ پایه‌گذار این نحله را خواجو کرمانی می‌داند و خود را پیرو ایشان چنان‌که گفته‌است :استاد سخن سعدیست نزد همه‌کس اما / دارد غزل حافظ طرز غزل خواجو
4. غزل قلندری: در این نوع غزل شاعر به وصف رندی، تظاهر به باده پرستی، لاابالی گری، طعن و کنایه به صوفیان و زاهدان ظاهر پرست می‌پردازد. نمونه این شعر در آثار سنایی غزنوی، خاقانی. عطار نیشابوری فخرالدین عراقی، سعدی، عبید زاکانی و حافظ یافت می‌شود.
5. غزل مضمون: این نوع به غزل سبک هندی مشهور است. در این نوع بیشتر همت شاعر، صرف یافتن مضمون‌های تازه می‌شود. صائب تبریزی، طالب آملی، سلیم تهرانی و کلیم کاشانی از مشاهیر این شیوه‌اند. به زعم برخی منتقدین به‌ویژه شاعران دوره بازگشت برخی شاعران ایرانی و هندی این نوع غزل را، به سبب افراط در نازک‌خیالی و تخیلات عجیب به سوی بی‌معنایی و ذهنیت‌های غیرقابل فهم سوق داده‌اند اما برخی نیز این شیوه را به علت نزدیکی جریانات شعر معاصر به اینگونه پیچیده‌نویسی الهام‌بخش شعرای معاصر به‌ویژه در سبک‌های آوانگارد شعر موج نو، شعر حجم و شعر دیگر می‌دانند. از بزرگ‌ترین شعرای سبک هندی می‌توان از: جلال اصفهانی غنی کشمیری و بیدل دهلوی نام برد، که اعتبار بیدل دهلوی در بین پارسی‌های تاجیکستان و افغانستان شبیه به اعتبار حافظ در بین پارسی‌زبانان ایران است.
6. غزل سیاسی-وطنی: محتوای آن مسائل حاد اجتماعی است. از جمله برخی آثار عارف قزوینی، فرخی یزدی، ابوالقاسم لاهوتی، غلامرضا قدسی، هوشنگ ابتهاج
7. غزل نو: برخی این نوع غزل را غزل تصویری نامیده‌اند. این نوع غزل تحت تأثیر شعر نو پدید آمد. مشخصه‌های این نوع غزل، زبان تازه و امروزی، غلبه تصاویر جدید و نو، وزن‌های عروضی تازه و وحدت محتوا است. نمونه برجسته این نوع غزل را در آثار هوشنگ ابتهاج، منوچهر نیستانی، سیمین بهبهانی، حسین منزوی و محمد علی بهمنی می‌توان یافت. از شاخه‌های مطرح در غزل نو می‌توان به غزل فرم، غزل روایی، غزل مینی مال، غزل پست‌مدرن و… اشاره کرد.
